Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 26 желтоқсандағы №982 қаулысымен бекітілген Денсаулық сақтауды дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының іс-шаралар жоспарын тиімді іске асыру шеңберінде қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының ұйымдастырушылық-әдістемелік басшылығы жанынан “Халықтың денсаулық маселелеріндегі сауаттылығын арттыру, COVID-19-дың алдын алу санитариялық сауаттылығы” ұлттық бағдарламасы жүзеге асырылады.
Оның өзектілігі денсаулық маселелеріндегі сауаттылық жалпы сауаттылықпен байланысты жане адамдардың өз пікірін білдіру және күнделікті өмірде медициналық көмекке, аурулардың алдын алуға және денсаульқты нығайтуға қатысты шешімдер қабылдау, өмір сапасын қолдау немесе жақсарту үшін медициналық ақпаратты алу, түсіну, бағалау және қолдану ушін қажетті білімі, уәждемесі мен іскерлігінің болуын білдіреді. Білім мен түсінік денсаулықты нығайтуда қуатты құрал болып қала береді. Халықтың санитариялық сауаттылығын арттыру азаматтар өз денсаулығын нығайтуда белсенді рөл атқapa алатын, денсаулық мүддесі үшін жергілікті қоғамдастықтардың ұжымдық іс-қимылдарына табысты қатыса алатын және билік органдарынан халық денсаулығына қатысты өз міндеттерін орындауды жане денсаулық сақтау мәселелеріндегі тең құқықты талап ете алатын тірегін жасауға мүмкіндік береді.
Пандемия кезінде санитарлық сауаттылықты арттыру ерекше мәнге ие. Адамзаттың жаhандық проблемасына айналған жаңа коронавирустың инфекцияның (COVID-19) өршуіне Қытайдың Ухань қаласында 2019 жылдың желтоқсанында тіркелген SARS-CoV-2 вирусы себеп болды. Қазақстанда COVID-19 алғашқы оқиғалары 2020 жылдың 13 наурызында Германиядан келген адамдар арасында тіркелді. Ауру жағдайлары кейіннен бүкіл әлемде экспоненциалды түрде өсті. Халықтың көші-қон белсенділігі жоғары болуы вирустық инфекцияның бүкіл әлемде таралуына ықпал етті.
2020 жылдың 30 қаңтарында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының Бас директоры коронавирустық аурудың (COVID-19) өршуін Халықаралық денсаулық caқтау саласындағы төтенше жағдай деп жариялады. ДДҰ COVID-19 таралуына ден қою шаралары жөніндегі құжаттарды дереу әзірледі, онда басты міндеттердің бірі тәуекелдер туралы хабардар ету және жергілікті қоғамдастықпен өзара іс-қимыл жасау болып табылады. Бұл ретте қоғамға және қоғамның басқа да секторларына COVID-19-ғa байланысты дайындықты қамтамасыз ету жане ден қою шаралары жөніндегі стратегиялар мен араласуды алдын ала жариялау және түсіндіру қажет екендігі ерекше атап өтілді, бұл рәсімдерді әрбір өзгерістер енгізу кезінде қайталайды.
2020 жылғы 1 тамыздан бастап Қазақстанда аурулардың халықаралық сыныптамасының жаңа кодтары бойынша COVID-19 жағдайларын тіркеу және есепке алу басталды. 2020 жылы 16 модульді салынып, 44 амбулаториялық-емханалық көмек нысаны қайта жаңартылды, оның, ішінде ауылдық жерлерде 30 нысан, үш инфекциялық аурухана, 64 оттегі станциясы пайдалануға берілді, сондай-ақ 63 амбулаториялық-емханалық ұйым іске қосылды. Халықты дәрілік препараттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданды. Коронавируспен күресу үшін барлық медициналық кадрлар жұмылдырылды.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша 2021 жылғы 1 ақпаннан бастап Қазақстан Республикасында коронавирустық инфекцияға қарсы вакцинация басталды, инфекциялық ауруханалардың, жедел медициналық көмектің, реанимация, MCAК бөлімшелерінің, қабылдау бөлмелерінің медицина қызметкерлері, санитарлық-эпидемиологиялық кызмет қызметкерлері вакцинацияланды. Жаппай вакцинация 2021 жылдың 1 наурызынан басталды.
Бағдарламаның мақсаты – халықтың денсаулық мәселелеріндегі сауаттылығын арттыру, COVID-19 профилактикасындағы санитариялық сауаттылық және халықтың өз денсаулығына және айналасындағылардың денсаулығына қатысты жауапты мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру.
Бағдарламаның міндеттері:
-COVID-19 алдын-алу бойынша қарқынды науқан;
-Денсаулық мәселелерінде, коронавирустық инфекцияның алдын алуда әртүрлі жастағы халықтың хабардар болу деңгейін арттыру;
-Халықта коронавирустық иифекцияға қарсы вакциналауға оң көзқарасын қалыптастыру;
халық арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін ақпаратты қ алаң құру;
-Денсаулықты сақтау және нығайту пайдасына қоғамдық оң пікір қалыптастыру;
-Бағдарламаны бұқаралық ақпарат құралдарында жариялау.
Коронавирустан қорғану үшін ДДҰ келесі ережелерді сақтауды ұсынады:
-Қолыңызды сабынмен жиі жуыңыз.
-Адамдар көп жиналатын жерлерден аулақ болыңыз.
-Лас колмен көзді, мұрынды және ауызды ұстамаңыз.
-Жақын байланысты азайтыңыз.
-Медициналық маска тағыңыз.
-Шикі теңіз өнімдері мен ет жеуге болмайды.
-Салауатты өмір салтын ұстаныңыз.
COVID-19 індеті кезінде дұрыс тамақтану өте маңызды. Диета ағзаның инфекцияға қарсы тору, онымен күресу жане aypy болған жағдайда қалпына келу қабілетіне әcep етуі мүмкін.
Азық-түлік пен тағамдық қоспалардың өзі COVID-19-дан қорғай алмайды немесе бұл ауруды емдей алмайды, дегенмен иммундық жүйенің жұмысын сақтау үшін дұрыс тамақтану қажет. Сонымен қатар, үйлесімді тамақтану семіздік, жүрек ауруы, қант диабеті және кейбір қатерлі іciк сияқты басқа да бұзылулардың пайда болу мүмкіндігін азайтады. Ерте жастағы балалар дененің өcyi мен дамуы үшін дұрыс және үйлесімді тамақтану қажет.
Дұрыс тамақтану туралы кеңестер:
Әр түрлі тағамдарды, соның ішінде жемістер мен көкөністерді. Тұзды тұтынуды азайтыңыз. Тұз қабылдауды күніне 5 граммен шектеу керек (бір шай қасыққа тең).
Майларды қалыпты мөлшерде тұтыныңыз. Өнеркәсіптік трансмайлары бар піскен наннан, қуырылған және қайта өңделген тағамдардан ayлaқ болыңыз.
Қант қабылдауды шектеңіз. Газдалған су, энергетикалық және спорттық сусындар сияқты тәттілерді, сондай-ақ қантты сусындарды тұтынуды шектеуге тырысыңыз. Печенье, торт және шоколад сияқты тәттілердің орнына жаңа піскен жемістерді таңдаңыз.
Сұйықтықты жеткілікті мөлшерде ішіңіз. Kepi байланыс, сұрақтар мен жауаптар.
Сонымен, Коронавирус қалай таралады?
Жұқтырған адам инфекцияны сау адамға: көз, мұрын және ауыз арқылы жөтелу немесе түшкіру кезінде пайда болатын тамшылар арқылы жұқтырады; жұқтырған адаммен тығыз байланыста болғанда; вирус түскен жерлердегі жеке заттармен байланысқа түскенде жұғады. Короновирустың басқа түрлерімен тәжірибе көрсеткендей, адамдар тамақ арқылы жұқпайды.
Ауру белгілерін бақылаңыз. Коронавирус қызба, жөтел, ентігу сияқты белгілерді тудыруы мүмкін. Бұл белгілер суыққа немесе тұмауға өте ұқсас болуы мүмкін және инфекция көзімен байланысқаннан кейін 2-14 күн ішінде пайда болады. Әртүрлі адамдарда аурудың ауырлығы жеңілден ауыр белгілерге дейін өзгеруі мүмкін. Егер сізде дененің қызуы, суық тию немесе тамағыңыз ауырса уайымдамаңыз. Өзіңізге мұқият болыңыз. Егер біреу «күдікті жағдайда» болса, коронавирусқа тестілеу тек дәрігерлердің тағайындауы бойынша жүргізіледі.
Өзіңізді қорғаңыз: қолыңызды үнемі сабын мен сумен жуыңыз. Құрамында спирті бар дезинфекциялық құрал сабын мен су болмаған жағдайда дайын болуы керек. Лас қолды көздеріңізге, аузыңызға немесе мұрныңызға тигізбеңіз. Жөтеліп немесе түшкірген адамдардан кем дегенде 1 метр қашықтықты сақтаңыз. Ауруды жұқтырмау үшін бір-біріңізге алыстан сәлем беріңіз. Қол алысудың орнына қимылға артықшылық беріңіз немесе қолыңызды бұлғаңыз.
Жақындарыңызды қорғаңыз: алақаныңызға түшкірмеңіз немесе жөтелмеңіз. Қағаз орамалдарды қолданыңыз және оларды бірден тастаңыз немесе шынтағыңызды бүгіп түшкіріңіз. Eгep сіз ауырып қалсаңыз, саяхаттамаңыз немесе адамдар көп жиналатын жерлерге бармаңыз. Erep сіз науқас болсаңыз, сондай-ақ аурудың айқын белгілері бар адамға қамқорлық жасасаңыз маска киюді ұмытпаңыз.
Қысқаша мазмұны:
Коронавирустық инфекциядан қорғану үшін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы келесі ережелерді сақтауды ұсынады: Қолды сабынмен жиі жуу керек, егер мұндай мүмкіндік болмаса, қолыңызды құрамында алкоголь бар заттармен немесе дезинфекциялық майлықтармен сүртіңіз. Адамдар жаппай жиналатын жерлерден аулақ болыңыз. Қоғамдық көлікті аз пайдалануға, бұқаралық іс-шаралар мен дүкендерге сирек баруға тырысыңыз. Театрлар мен киноға, көрмелер мен концерттерге барудан аулақ болыңыз. Азық-түлікті молынан сатып алыңыз. Лас қолмен бетіңізді ұстамаңыз. Вирустар, соның ішінде коронавирус денеге шырышты қабаттар арқылы оңай енеді. Мұрынды және ауызды бір реттік майлықтармен жауып, оларды бірден лақтырып тастаңыз. Жақын байланыстарды азайтыңыз. Сүйіспеу, құшақтаспау, қол алысып амандаспау керек!
Сәлемдесу ретінде қолыңызды сілтеңіз немесе басыңызды изеңіз. Медициналық маска киіңіз. Масканы әр 2 сағат сайын ауыстыру керек. Шикі теңіз өнімдері мен ет жеуге болмайды. Ет пен балықты жылумен өңдеуден кейін толық дайындалғаннан кейін ғана жеуге болады. Салауатты өмір салты қағидаларын сақтау. Ұйқы және демалу режимін сақтаңыз.
Дұрыс тамақтану принциптерін ұстаныңыз, ақуыздарға, дәрумендер мен минералдарға бай тағамдарды көп тұтыныңыз. СОVІD-19 пандемиясының салдарынан көптеген адамдар үйде болуға және отыруға уақыт жұмсауға мәжбүр. Мұндай жағдайларда физикалық белсенділіктің қалыпты деңгейін сақтау қиын. Бұл физикалық белсенділікке үйренбегендер үшін одан да қиын. Алайда, қазір, жасына және мүмкіндігіне қарамастан, физикалық белсенділік бұрынғыдан да маңызды. 3-4 минут бойы серуендеу немесе жаттығу жасау түрінде жеңіл физикалық белсенділікпен қысқа жаттығу бұлшықет ширығуын жеңілдетуге және қан айналымын және бұлшықет жұмысын жақсартуға көмектеседі. Тұрақты физикалық белсенділік денеге ғана емес, мидың белсенділігіне де пайдалы. Бұл жоғары қан қысымын төмендетуге, салмағыңызды бақылауға және COVID-19-ға сезімталдықты арттыратын аурулардың қаупін азайтуға көмектеседі. Ол сондай-ақ тірек-қимыл жүйесін нығайтады, үйлестіру мен тепе-теңдікті дамытады және дененің жалпы тонусын арттырады. Тұрақты физикалық белсенділік нақты күнделікті өмірді сақтауға көмектеседі. Денсаулықты және денсаулықты сақтау үшін физикалық белсенділік деңгейі ұсынылады: аптасына кемінде 3 күн , тірек-қимыл аппаратының дамуына арналған жаттығулар. Күніне 60 минуттан асатын физикалық белсенділік денсаулыққа қосымша пайда әкеледі.
Пандемия кезінде темекі шегушілердің коронавирусты жұқтыру қаупі жоғары. Коронавирусты жұқтырған кезде олар аурудың ауыр түрін дамыту қаупінің жоғарылауына қауіп төндіреді, өйткені темекі шегу өкпенің жұмысын тежейді. Осы қауіптерді азайту және саламатты өмір сүруді бастау үшін темекі шегуден мүмкіндігінше тез бас тарту керек. Темекі шегуге деген ұмтылысты жеңу үшін бірқатар кеңестерді орындау керек: темекі шегу сәтін кешіктіріңіз: зиянды әдетке мүмкіндігінше ұзақ берілмеңіз. Терең тыныс алыңыз: темекі шегуге қалауыңыздың басылуы үшін ішкі күйді тыныштандыруға 10 рет терең тыныс алыңыз. Су ішіңіз: су аузыңыздағы темекіге пайдалы балама. Өзіңіздің көңіліңізді басқаға аударуға тырысыңыз: душ қабылдаңыз, кітап оқыңыз, серуендеңіз, музыка тыңдаңыз! Тұрғылықты жердегі көмек қызметіне хабарласыңыз. Осы маңызды қадамды жасауға көмектесетін денсаулық сақтау мекемелері, телефон қызметтері, мобильді қосымшалар туралы ақпарат жинаңыз.
Коронавирусқа қарсы алғаш екпe алғаннан кейін өзіңді қалай ұстау керек?
Вакцинаның алғашқы дозасын алғаннан кейін барлық сақтық шараларын сақтау керек. Бұл қажетті шаралар, өйткені бір дозаның иммундық жүйеге жеткілікті әсер ететіндігі туралы сенімді дәлелдер жоқ, екіншіден, тіпті толық вакциналау да 100% инфекцияның және вирустың таралуын алдын алмауы мүмкін. Вакциналардың тиімділігі негізінен олардың аурудың ауыр белгілерінің алдын алу қабілетімен бағаланады.
Кейбір адамдар да короновирустың белгілері болмауы мүмкін, ал адам басқаларға жұқтыра алады.
СОVІD-19-ға қарсы вакциналаудан кейін ауырып қалу мүмкін бе? Өкінішке орай, ешқандай вакцина инфекциядан 100% кепілдік бере алмайды, дегенмен ол қауіпті айтарлықтай төмендетеді. Барлық ережелерге сәйкес вакцинация вирусқа жауап беру үшін иммундық жүйені жаттықтыра алады. Ауру жұққан жағдайда да ауру жеңіл түрде өтеді және белгілері байқалмауы да мүмкін. Алайда, ауру белгісі жоқ пациенттер инфекцияның қоздырғышы болуы мүмкін екенін ұмытпауымыз керек. Сондықтан, вакцинацияланбаған адамдарды қорғау үшін, вакцинациядан кейін де әлеуметтік қашықтықты сақтап, медициналық бетперде кию керек.
Тұрақты иммунитетті дамыту үшін қанша уақыт қажет? Вакцинациядан кейінгі алғашқы иммундық жауабы алғашқы дозаны енгізгеннен кейін 12-14 күннен бастап ағзада өндіріле бастайды, бірақ тұрақты иммунитет 32-45 күннен ерте емес, ең көбі 56 күннен кейін қалыптасады. Сондықтан, инкубация кезеңінде сіз келесі сақтық шараларын сақтауыңыз керек – медициналық маска кию және қашықтықты сақтау!
Өзіңізді нашар сезіну кезіндегі әрекеттер: СОVІD-19 белгілерінің спектрін білетіндігіңізге көз жеткізіңіз. СОVІD-19 ең көп кездесетін белгілері – дене қызуының көтерілуі, құрғақ жөтел және шаршау. Бірқатар пациенттерде кездесетін басқа, аз кездесетін белгілерге дәмнің жоғалуы немесе иіс жоғалуы, әртүрлі ауырсыну, бас ауруы, тамақтың ауыруы, мұрынның бітелуі, көздің қызаруы, диарея немесе тері бөртпелері жатады. Егер сізде аурудың жеңіл белгілері болса да, мысалы, жөтел, бас ауруы, аздап дене қызуы көтерілсе, қалпына келгенге дейін үйден шықпаңыз. Көмек алу үшін денсаулық сақтау қызметтерін орындаушыға немесе “жедел желі” арқылы хабарласыңыз. Сіз үшін дүкенге баруға келісіңіз. Егер сіз үйден шығуыңыз керек болса немесе сіз біреумен бірге тұрсаңыз, басқаларға жұқтырмас үшін медициналық масканы қолданыңыз. Егер температура көтерілсе, жөтел пайда болса және тыныс алу қиын болса, мүмкіндігінше тезірек медициналық көмекке жүгініңіз. Мүмкіндігінше алдымен телефон арқылы көмек сұраңыз және жергілікті денсаулық сақтау органдарының нұсқауларын орындаңыз. Сенімді дереккөзден тиісті ақпаратты қараңыз. Жергілікті және республикалық денсаулық сақтау органдары жеке қорғаныс шаралары туралы ең қолайлы ұсыныстар бере алады.
Кәмшат Әміреева,
саламатты өмір салтын
қалыптастыру медбикесі
