«Ұлттың тілі – ұлттық рухтың негізі» екенін ұлтымыздың біртуар тұлғасы Мұстафа Шоқай ұрпағына тайға таңба басқандай айтып кеткен. Жалпы алғанда, тіл тағдыры ұлтын сүйетін азаматтарды бейжай қалдырмайды. Қазақ тілінің қолданыс аясын кеңейтіп, өз тұғырына қондыру мәселесі бүгінге дейін өзектілігін жоймай келеді. Тіл мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі болғандықтан, оны дамытуға мемлекеттік биліктің бір тармағы соттар да тең дәрежеде қатысады.
Тіл мемлекеттіктің ең басты белгісі, осы себепті, оның өсіп-өркендеуіне барлық сала мамандары, жалпы халық болып ат салысуы керек.
Сот жүйесіндегі тіл саясаты бүгінгі таңда маңызды аспектілердің бірі болып табылады. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін бекіту тәуелсіздік алған соң қайта жанданды. Тоқсаныншы жылдардың соңында ел соттарында іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу мақсатты түрде қолға алынды.
Соттың төралқа мәжілістерінде істер қажеттілігіне қарай қазақ және орыс тілдерінде, ал маңызды басқосулар, жалпы және ұйымдастыру сипатындағы төралқа, алқа мәжілістері, жұмыс қорытындылары бойынша өткізілетін жиындар мемлекеттік тілде жүргізіледі. Соттар тарапынан бұл мақсатта атқарылып жатқан іс шаралар нәтижесіз емес. Қазіргі күні республика соттарының іс қағаздары мемлекеттік тілге толықтай өткен, барлық шығыс құжаттары мемлекеттік тілде жүргізіледі.
Дейтұрғанмен, сот құжаттарын қазақша жүргізу мәселені шешпейтінін уақыт көрсетіп отыр. Оны республика соттарында қазақ тілінде қаралатын істер санының аздығынан көруге болады. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» заңының 13-бабына жүгінсек, «Қазақстан Республикасында сот iсi мемлекеттiк тiлде жүргiзiледі, ал, қажет болған жағдайда, орыс немесе басқа тiлдер мемлекеттiк тiлмен тең қолданылады». Яғни, сотқа талап-арыз қай тілде берілсе, іс сол тілде қаралады. Ал іс жүргізу тілін білмейтін немесе жөнді білмейтін іске қатысушы адамдарға сотта аудармашының қызметін тегін пайдалану қамтамасыз етіледі.
Осы заңның 4-бабына сәйкес, «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы, яғни, міндеті». Бірақ, жерлестеріміз 13-бапты алға тартып, заңмен міндеттелген парыздарына немқұрайдылық танытады. Осы олқылықты болдырмауда соттар мемлекеттік тілді дамытуға басымдық беруде.
Бұл ретте мемлекеттік тілде жазылатын сот актілерінің сапасына қойылар талаптар күшейтілді. Бұған қоса сот процестерін біртіндеп қазақ тіліне көшіру туралы ұсыныстар айтылуда. Мемлекеттік тілді дамытуға қатысты арнайы нормативтік қаулылар қабылданып, сот актілеріне мониторинг жүргізу қолға алынды.
Судьялар істі екі тілде бірдей қарап, сот ісін жүргізу тілінің қағидаттары мен заңдылығын қатаң сақтайды. Судьялыққа іріктеуде үміткердің мемлекеттік тілдегі сауатына басымдық беріледі.
Мұнымен бірге, соттарда мемлекеттік тілдің рөлін нығайту, сотқа дейінгі материалдар мен істерді дайындауда тіл заңдылығын сақтау сынды тағы басқа ауқымды мәселелер жайлы дөңгелек үстелдер мен семинарлар, т.б. іс-шаралар ұдайы ұйымдастырылады. Аталған шаралар мемлекеттік тілдің тұғырын нығайту бағытын көздейді.
Егемен Қазақстанның жас ұрпағын парасатты, білімді, іскер етіп қалыптастыруда мемлекеттік тілдің атқаратын қызметі орасан зор екенін Мұхтар Әуезов «Ана тілін білмейтін адам мәдениетті адам санаты на қосылмайды» деген сөзімен аңғартады.
Мемлекеттік тіл барша қазақстандықты біріктіреді. Қазақстанда мемлекеттік тіл ретінде қазақ тіліне ғана конституциялық мәртебе берілген, бұл өз кезегінде әрбір азаматты осы тілді білуге міндеттейді. 2020–2025 жылдарға арналған тіл саясатын іске асырудың мемлекеттік бағдарламасында мемлекеттік тілдің нормативтік базасын күшейту, сондай-ақ, оны түрлі әдістермен, атап айтқанда, ынталандыру, көтермелеу, т.б. шаралар арқылы ғылым және білім, экономика, қаржы, басқару, сот ісін жүргізу, заңнама, БАҚ пен интернет салаларына ендіру көзделген.
Бағдарламаның мақсаты қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі толыққанды қызметін қамтамасыз ете отырып, жаңа латын графикалы әліпби негізінде қазақ тілін жаңғыртуға, тіл мәдениетін одан әрі арттыруға, сондай-ақ, Қазақстан азаматтарының тілдік капиталын дамытуға бағытталған үйлесімді тіл саясатын жүргізу болды.
Мемлекеттік тілді дамытудың бағдарламаларына байланысты сот жүйесіндегі мемлекеттік тілдің қолданыс аясы ұдайы назарда. Тіл саясаты тиісті бағамдар бойынша қадағаланады. Сот билігі – биліктің бір тармағы ретінде мемлекеттік тілді дамытуға мүдделі. Дегенмен, процестік заңнама талаптарына сәйкес сот ісін жүргізу тілі талап қою берілген тілде іске асырылады.
Тіл мәселесі кезең-кезеңімен жүйелі шешіліп келеді. Тілге қатысты айқын да нақты істер керек. Қазақстанда тілді дамыту үшін барлық жағдайлар жасалынып жатыр. Қазақ тілі мемлекеттік биліктің сот тармағында да лайықты биігіне көтерілуде.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі рөлі күшейіп, ұлтаралық қатынас тіліне айналатын кезеңі келді» немесе «Болашағын отанымызбен байланыстыратын әр азамат қазақ тілін үйренуге ден қоюы тиіс» деп отандастарымызды қазақ тілін білуге үндеді.
Қоғамымыздың барлық саласында қазақ тіліне деген қажеттілікті арттыру ел азаматтарының қолында. Тек қазақша сөйлеу мемлекеттік тілді насихаттаудың ең тиімді жолы болып саналады.
Жуалы аудандық
сотының төрағасы
Бабырхан Абуев
