Бүгін, 30 тамызда Қазақстан Республикасының Конституция күні атап атап өтілуде. Осы күні 1995 жылы бүкілхалықтық референдумда Қазақстанның қазіргі қолданыстағы Конституциясы қабылданды. Оның ең жоғары құндылықтары – адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Бұл мақалада біз ел Конституциясының тарихын, енгізілген түзетулерді, сондай-ақ Конституциялық Соттың елдің Негізгі Заңының сақталуын қамтамасыз етуге бағытталған қызметін қарастырамыз.
Конституция – бұл мемлекеттің негізгі заңы, ол жоғары заңды күшке ие және мемлекеттің саяси, құқықтық және экономикалық жүйелерінің негіздерін анықтайды.
Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы Конституциясы 1993 жылы Жоғарғы Кеңестің тоғызыншы сессиясында бекітілді. Бұл құжат Қазақстанды парламенттік басқару нысаны бар республика деп жариялады, онда Жоғарғы Кеңес елдің жалғыз заң шығарушы және жоғары өкілді органы болды. Бұл Конституцияның авторы – белгілі қазақстандық заңгер, заң ғылымдарының докторы, профессор Нағашбай Шайкенов.
Қазақстанның саяси жүйесі мұндай күйде 1995 жылға дейін болған. Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен жаңа Конституцияны қабылдау туралы референдум өткізіліп, оның қорытындысы бойынша Жоғарғы Кеңес таратылды.
Осы референдумда 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясымен жаңа конституциялық қадағалау органы — Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі құрылды, осыған байланысты Қазақстан Республикасының Конституциялық соты өз қызметін тоқтатты.
Конституцияға енгізілген түзетулер заңгерлер мен жұртшылықтың сынына толы болды. Заң ғылымдарының докторы, профессор М. К. Сүлейменов былай деп жазды: “Кем дегенде академик М. Т. Баймаханов бастаған Конституциялық сотты алайық, ол өз заманына жеткілікті прогрессивті болды және 1995 жылғы Конституция жобасына қатты қарсы шыққаны үшін танымал болды, сондықтан Назарбаев оны жойып, ешнәрсені шешпейтін және белсенді түрде президенттің барлық бастамаларын насихаттайтын “тіссіз” Конституциялық кеңес құрды”.
Конституциялық сот қоғамдық ұйымдар мен азаматтардың өтініштері бойынша Конституция нормаларын сақтау жөніндегі шешімдерді қарап, шығара алады. Конституциялық Кеңесте жоқ басқа да өкілеттіктер болды.
2022 жылдың 5 маусымында Конституцияға өзгерістер енгізу жөніндегі референдум арқылы елде кеңестің орнына Конституциялық Сот қайта құрылды. Қасым-Жомарт Тоқаев «халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидатын ұстана отырып, Қазақстан тарихында тұңғыш рет болған және «ықпалды Парламенті мен есеп беретін үкіметі бар супер президенттік елден президенттік елге көшу»мақсатындағы жалпыұлттық дауыс беру арқылы Негізгі заңға түзетулер енгізуді ұсынды.
Конституциялық соттың саяси маңыздылығын ескере отырып, судьялардың кім болып сайланатынына және іріктеуге қойылатын біліктілік талаптарына үлкен қызығушылық бар. Қазіргі конституциялық соттарда тәжірибе әр түрлі. Конституциялық судьяларға ғана тән бір айқын мәселе-оларды іріктеу жүйесі қарапайым судьядарды іріктеу жүйесіне ұқсамайды.
Конституциялық судьялар мамандандырылған сотқа сәйкес келетін міндеттерді орындау үшін таңдалады, әдетте белгіленген мерзімге (3, 6, 9 немесе кейде 12 жыл), қысқа мерзімдер тек бір рет жаңартылуы мүмкін. Іріктеу механизмдерін бес санатқа бөлуге болады.
Қазақстанның конституциялық соты өкілеттік мерзімі сегіз жылды құрайтын он судья мен төрағадан тұрады. Бұл ретте Президент төрт судьяны өз бетінше, төрағаны – Сенаттың келісімімен және төрағаның орынбасарын – төрағаның өз ұсынысы бойынша тағайындайды. Сенат пен Мәжіліс үш судьяны тағайындайды.
Бір жағынан, судьялардың едәуір бөлігін белгілі бір дәрежеде Президент тағайындайды және судьялардың өкілеттік мерзімі Президенттің өкілеттік мерзімімен бірдей деп болжауға болады.
Президенттің өкілеттік мерзімі – 7 жыл, ал Конституциялық Соттың судьялары 8 жылға тағайындалады.
Екінші жағынан, судьялардың тәуелсіздігінің кепілі ретінде олардың өкілеттігі тоқтатылғаннан кейін оларды жаңа мерзімге қайта тағайындауға болмайтындығы қарастырылуы мүмкін. Бұл сот құрамының «қартаюының» алдын алудың тиімді шарасы және судьяларды жаңа мерзімге қайта сайлау олардың тәуелсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін.
Қазіргі Конституциялық Сот өте жас және судьялар белгілі бір саяси қысымға ұшырауы мүмкін атқарушы және заң шығарушы билік арасындағы төреші ретінде әрекет ете отырып, билікті бөлу жүйесінде ғана емес, билікті қалыптастыру және жаулап алу жолынан өтуі керек. Алайда, қазіргі уақытта Конституциялық Сотқа ең үлкен сұраныс қоғамнан келеді, онда Конституциялық Сот адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тұру арқылы адам құқықтарын қорғау функциясын орындайды, бұл демократиялық мемлекеттегі ең жоғары құндылық болып табылады.
Конституциялық Сот туралы Конституциялық заң жобасында судьяның ерекше пікірді ашық түрде жариялай отырып, ерекше пікір білдіру құқығы бекітілді. Қаулының қорытынды жобасы үшін судьялардың дауыс беру кезеңінде ерекше пікір пайда болады.
Ерекше пікір білдіруге шешім қабылдаған судья сот шешімімен келіспейді немесе шешімді қорытынды қаулыға кірмеген дәлелдермен толықтырғысы келеді деп саналады.
Жаңа Конституциялық сот өкілеттіктердің кең спектрімен ерекшеленеді. «ҚР Конституциялық соты туралы» Заңның 72-бабына сәйкес, Негізгі Заңның нормаларын түсіндіруден және қабылданатын заңдар мен қаулылардың сәйкестігін қараудан басқа, сот Президентті, Сенат пен Мәжіліс Төрағасын, сондай-ақ Премьер-Министрді сайлауды өткізудің дұрыстығы туралы мәселені де қарауы мүмкін. Енді конституциялық бақылау органына жүгінуге тек Президент, Сенат пен Мәжіліс төрағалары, Парламент депутаттары, премьер-министр, Бас прокурор ғана емес, сондай-ақ ел азаматтары, адам құқықтары жөніндегі уәкіл және соттар құқылы.
Конституциялық соттың шешімдері түпкілікті болып табылады және жаңа елеулі мән-жайлар ашылған немесе осы шешім қабылданған Конституцияның нормасы өзгерген жағдайларды қоспағанда, шағымдануға жатпайды. Мұндай жағдайларда Соттың өзі немесе ел Президенті қайта қараудың бастамашысы бола алады.
Елдің Конституциясына одан әрі мүмкін болатын түзетулер мен оның ықтимал себептері туралы пессимистік болжамдарға қарамастан, Конституциялық Соттың оралуы елді демократияландыру және Заң үстемдігін орнату жолындағы шешуші қадам болып табылады. Конституциялық сот конституциялылықтың кепілі болып табылады және азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын жоғары деңгейде тікелей қорғай алады, бұл сот төрелігіне қол жетімділікті жақсартады.
Конституциялық Соттың басында әйел тұрғаны да қуантпай қоймайды. 2023 жылы Қазақстан Жаһандық гендерлік алшақтық индексіндегі жалпы рейтингін жақсартып, 18 позицияға көтеріліп, 146 ел арасында 62-ші орынға ие болды. Қазақстан білім беру деңгейіндегі гендерлік алшақтықты жойып, экономикалық және саяси мүмкіндіктер саласында жақсарғанын көрсетті.
Жуалы ауданы сот әкімшісі бас маманы сот отырысы хатшысы Ж.К.Оралова
