Абай дүниетанымын қазақ мұсылмандық түсінігінің ерекшеліктері мен болмысын кескіндейтін көрсеткіш ретінде бағалауға болады. “Ғишық” сөзі, сопылық дүниетанымда Ұлы Болмысқа деген махаббатты білдіреді. Абайдың “Сәңә “ғишқ” болып “кемтар”, сонымен қатар “Патша – құдай, сыйындым, Тура баста өзіңе…” дегендегі ғишқ, кемтар ұғымдары – сопылықтағы құдайлық махаббат және фақир, ғариб ұсанымдарын көрсететін Тәңірдің рухани инаяты мен нұрына қажеттілігі мен зәрулігін, оның мағынауи азығын аңсаушылықты сипаттайтын Иасауидің фақр философиясының ең басты категориялары. Фақр философиясы – “шағири фәрияд” дәстүрі – (фарияд ұғымы–теңдесі жоқ ақындар) мағынасында емес, жаны Тәңір махаббатымен күйіп жанған, көкірегін шер басып, қайғы-мұңға толып, жан айқайын Тәңірге ғана шағымданып, мұңын шағатын ақындар. Жалпы Абайды түсіну үшін Мұхтар Әуезовтің әр сөзінің астарынан мән іздеу – бүгінгі абайтанудың ең басты шарты болу қажет. Бірақ, өзі кешегі қысымда “фарияд”-жан айқайы ішінде жүрген Мұхтар Әуезовтің сырлы бояумен көмкеріп, танытқан Абайын бүгін де сол бояуымен көсілте беру – уақыт деген ұғымның құнсыздануына апарып соғады деп ойлаймын.) Тәңірдің Йузи, яғни Дидарын аңсаушы Иасауи, Хаким Ата, Суфи Аллаяр, Фузули, Шәмси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси және т.б. сияқты мұсылман-түрік шайырларының жолы.
Абай “жиырма бірінші қара сөзінде” “десіндер” мен “демесіндердің” арасын ашып көрсетеді. Бұл мақтанның екі категориясы. Демесіндер – ақылды, арлы, артық туғандардың мінезі, яғни, олар әртүрлі жамандықтардан бойын аулақ ұстайтындардың тобы. Бұлардың ісі – естілік. Десіндер – бүгінгі тілмен айтқанда “мені зиялы десін”, “дана екен немесе жақсы десін”, “патриот немесе ұлтшыл десін”, деп азаптанып, арды ұмытқан риякерлердің тобы. Бұлардың ісі – мақтаншақтық. Екеуін де Абай мақтан категориясына қойып, сопылық дүниетанымдағы рияның жағымды, жағымсыз түрлерін өте түсінікті тілмен жеткізген. Сопылық дүниетанымда демесіндер тобына “меламетилік”, ал, десіндер тобына да “мустасуифа” дейді. Иасауи іліміндегі естілік, мақтаннан қашу мәселесі бойынша Шәкәрім “Әлемді түгел мен көріп, Ешкім мені білмесе” – деп ой түйген.
Шәкәрім де Абай да ғылым мәселесінде де Иасауидің ар түзейтін ғылымын басшылыққа алады. Оның жан құмарлығы мен тән құмарлығы да осы ұстанымға негізделген.
Абай ар түзейтін ғылымды Құранның ішкі мәні ретінде түсіндіреді. “Түзу сөздің сыртын емес сырын көр” деп, Иасауидің хәл ілімінің негізгі ұстанымына үндейді. Абай Құранды “түзу сөз немесе түгел сөз” ұғымдары арқылы береді. Абай ар түзейтін ғылымды “Әзірет Әлі, айдахарсыз сөз” яғни, шариғатта емес, сондай-ақ, “алтын шек, сары-ала қыз”- калам да емес, “түбі терең сөзді”-хәл ілімі ретінде танытады. Міне, осы ғылым елді нәпсі зынданынан алып шығады.
Қоғамда екі түрлі адам бар. Бірі – аларман, екіншісі – берермен. Бірақ, бір қызығы екеуі де “сатушы”. Екеуі де бір-біріне “тегін” ештеңе бермейді. Бұл жерде қызық не бар? Бәрі орынды, қоғамдағы экономиялық қатынастардың бұдан артық қандай заңдылығы болуы мүмкін?-деуіңізге күмән жоқ. Бірақ, Абайдың дертіне үңілсеңіз, қоғамда еш адал еңбек жоқ, өндіріс жоқ, бірақ, “құжынаған” тіршілік. Адамдар “қарғадай шуласып, итше өшігіп, шыбындай құжынап” дүние-боғына малынып жатыр. Қоғамды надандық жайлаған. Иасауи надандарды Тәңірдің аманаты – жанның қадірін біле алмай пұшық пұлға сатып жүр десе, Абай да надандарды Тәңірдің берген “жанын”-арын дүние-боққа сатып жүр дейді. Абайдың “аларманы да берермені” де арын, жанын сатушылар. Бәрі “ұя бұзар” індетке душар болған. Бұл жердегі “ұя” ұғымы ар, жан, рух деген сөз. Адамның ұясының бұзылуы – оның арының бұзылуы болса, қоғам ұясының бұзылуы – қиянат, зұлымдық, арамдық, дүниеқорлық, пайдакүнемдік, арсыздық, берекесіздік, дұшпандық.
Абай осындай дертке шалдыққан елге дауа іздейді. Оның дауасы– Құран, түгел сөз, адам бойына имандылық дарытатын ар түзейтін ғылым. Абайдың түзу сөзі – әуелі аят, хадис – сөздің басы”, яғни, елді түзейтін сөз – әрі қисынды әрі өлеңмен (бәйітмысал) жазылған Алланың сөзі, Құран. Құран – ақылды сөз бен терең ой, терең ғылымның көзі, сондай-ақ ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр, талап сияқты адамдық құндылықтардың кені. Ол “түзу сөзбен ғана елді түзеуге болады” – дейді. Елді түзейтін түзу сөзді табудың, танудың, тыңдатудың өзі оңай емес. Өйткені, түзу сөзді танитын айтушының да, түзу сөзді талап етер тыңдаушылардың да көбі надан. Ал кейбірі түзу сөзді танымайды да. Өйткені, олар Тәңірдің Бар және Бір екеніне, Құранның ақиқат екеніне, пайғамбарларға, періштелерге, тағдыр, қазаға, өлгеннен соң тірілуге сенбейді. Өңшең “кісімсінген – менмен, нәпсі құмар, білімсіз-надан, мақтан, малқұмар, арамдық, ұрлық, пайдакүнем, нені ұға алсын” – дейді.
Абай өз тыңдаушысы қазақ халқынан осы міндеріңді түзе, Құранға ынта қой, сонда ғана ер, дана боласың, “Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел” деп, имандылыққа шақырады. “Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, және Хақ жолы осы деп әділетті. Осы үш сүю болады иманигүл, Иманның асылы үш деп сен тәхқиқ біл” деп, имандылыққа махаббатпен үндейді. Бұл жердегі “иман-гүл” ұғымы – Иасауи ілімінің басты ерекшілігі, оның сопылық дүниетанымдағы “имани бостан, имани гүл, имани нұр, имани сыр” сияқты иманның дәрежелерінің тариқаттағы мақамы.
Абай Тәңірді, адамзатты махаббатпен сүюдің нағыз дін, шынайы ғибадат ретінде танып иман келтіргендерді–Хақтың досы, кемел адам деп таниды. Яғни, дінім–махаббат деп түсіндіреді. Бұл да Абайдың Иасауидің “абид болма, захид болма ғашық бол!”, Жүніс Әміренің “Менің дінім-ғашықтық”- деген дәстүрінің мирасшысы екендігін көрсетеді. Абай дүниетанымында да иманның үш сатысы бар. “Иманның үш дәрежесін көңілге мықтап бекітпей, бұлар жеміс бермес. Істің басы-ретін танымақтық, Иман білмес тағатты қабыл демен. Мүмин болсаң, әуелі иманды бол, Пендеге иман өзі ашады жол”- деген Абайдың Иасауидің іліміндегі шариғат, тариқат және хақиқат мақамдарына сай иман дәрежелерін ашуға тырысқандығын көруге болады.
Адам адам деген атқа лайық болғаннан кейін ғана Тәңірді, өзін, әлемді тани алады екен. Тәңірді танудың шарты – адамдығын бұзбау, “жалб-и манфағат” (қоғамға пайдалы істі жаю) және “дафғы музаррат” (қоғамға зиянды істі тию) арасын айыра білетін ғылымды үйрену. Қарасаңыз, Абай дүниетанымындағы Тәңірді тану ұстанымы тікелей қоғамдық негізге сүйенген жақсы мен жаманды айырудан басталады. Бұл мәселе Иасауидің “Мират-ул Қулуб” атты рисаласындағы қоғамның баянды болуын қамтамасыз ететін ұстаным ретінде түсіндіріледі. Бұл ғылым – адамдықтың бұзылуына жол бермейтін, жақсы мен жаманды айыратын, “ар түзейтін ғылым”. Абай ғылым деп, адамның бойындағы “зәрре ғылымы” арқылы “Тәңір ғылымының” мәніне жетуге ұмтылуды айтады. Бұл туралы Абай “…адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмар болып, әрнәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпенен табылады”. Ал “ғылымға ынтықтықтың өзі адамға өзіндік ғылым береді”. Бұл ғылым – құдайлық ғашықтық. Ғылым – барлық нәрсені білетін Алланың бір сипаты, ол-Хақиқат, ал, Хақиқатқа ғашықтықтың өзі – адамдық әрі дұрыстық (хақлық). Ғылымның мәні де осы Хақиқатқа ғашықтық арқылы ашылады. “Болмаса мал, мақтан, құрмет пен атаққа деген махаббаттармен ғылымның хақиқаты табылмайды”. Міне, Абайдың ғылым түсінігі бүгінгі біздің қолданып жүрген ғылым ұғымымыздан бөлек. Оның ғылымы бүгінгі даналық мәселесі. Иасауидің хикмет философиясы. Бұл жерде Абай айтушы ретінде айтпақшы болған түгел сөзінің мәнін, өте нәзік ерекшеліктері мен айырмашылықтарын тыңдаушысына түсінікті тілмен жеткізу, түсіндіруді мақсат етеді. Осы жерге дейін Абай, ғылымның жақсы, жаманын айырып көрсетіп, тыңдаушысына “шын ғылым мен жалған ғылымның”, “шын махаббат пен жалған махаббаттың мәнін рет-ретімен ашып көрсетіп келіп, енді “ықыластың” өзін адамдыққа лайықты, және лайықты емес деп бөліп қарастырады.
Абайдың дүниетанымы бойынша Тәңір үшін Оған иман келтірмесең де ештеңесі кетпейді, өйткені ол – Тәңір, әлемді, дінді, кітапты сен үшін, сенің игілігіңе, жанды-жансыздарды да сені сүйгендіктен жаратқан, сондықтан “өзің үшін иман келтір, сонда ғана Оған шын иман келтірген боласың”- дейді. Онда да “өзің үшін келтірген иманнан” пайдалана білсең, “кәмил иман” болады. Әрі қарай Абай иманнан пайдалану жолын көрсетіп, “адамдыққа жетудің жолы ретінде өз істерін (пиғылдарын) Тәңірдің “ұлы істеріне” ұқсатуға тырысу дейді. Бұл Құрандағы “Тәңірдің ахлақымен сомдалыңыз” (таһаллақу би-ахлақи-Аллаһ) аятының түсіндірмесі, сонымен қатар сопылық мұраттың негізгі ұстанымы болып табылады.
Ол білімді адам мәселесіне тереңінен тоқталған. Білімдінің сөзі – түзу сөз, Құран. Көкірек көзі ашық болады. Көкіректегі көз ешқашан ұйықтамайды. Демек, білімді адам көңілі ояу, жүрегі айна, түзу сөзге жақын адам. Ал, талапсыз жанның көңілі ұйқыда, елерме, түзу сөзден жырақ, имансыз, риякер, екі жүзді, қалбі тас меңіреу, сондықтан да жалыққыш, бойкүйез, мұраты жоқ мақсатсыз яғни, “байлаулы емес ақыл, ой”. Абай өзін осы екі адам типтерімен салыстырып, “Менің де күнім-күн емес” – деп сопылық дүниетанымдағы “қауіп мен үміт” (һауф уа ража) күйін кешеді. Бұл хәлдер адамның рухани жетілуін көрсететін асулар. Құранда “шын ғалым, шынайы Тәңір достары – әулиелердің хәлі қауіп мен үміт арасында делінген. Бұл хәлдегі адам өзінің жеткен мақамы мен күйіне көңілі тоймай, үнемі ішкі толғаныста болып, рухын мазалай береді. Абай да жаны азапқа түсіп, Ақиқатты іздеп, жалғыздыққа салынып, жан-айқайға басады. Оның “жан айқайына” (фәриядына) табиғат қойнауындағы жартас та жаңғырығымен үн қосады. Ал, Абайдың елі тастан да өткен меңіреу. Көңілдері – “қоңқ етер, түкті байқамас”, әбден тасқа айналған. Құранда надандарды көңіл көзін көр етіп, мейірімсіз тасқа айналдырамыз мағынасында аят бар. Демек, Абайдың халыққа айтпақшы болған ойы осы Құрандағы надандықтың сипатын жеткізу болатын. Қазақ надандығының шектен шыққаны соншалық, “түзу сөзді” тыңдамауы былай тұрсын жаяуы бар, аттысы қосылып Абайды қоғамнан аластайды. Абай жалғыздық күй кешеді. Бірақ, бұл жалғыздық, генетикалық яғни, туысы, ағайыннан айрылған жалғыздық емес. Оның “атадан алтау, анадан төртеу-туысы, қаптаған қалың тобықты-арғын ағайыны бек көп”. Бірақ, Абай үшін бұлар- “көп”, “тобыр”. Абай өзін “көпке сүйейтін” немесе “көптен” күш-қуат алған ойшыл емес, ол өз ожданы арының иесі – Тәңірден, таза ақылдан қуат алған дана. Оның жалғыздығы елден сөз ұғардың болмауы, рухымен үндес, көңілімен сұхбаттас, Алладан басқа достың қалмағанын білдіретін жалғыздық. Абай әрі қоғамның “ішінде” әрі “сыртында”. Бұл сопылықтағы “отанды ауыстыру емес, өз сипатын өзгерту” яғни, “узлат” деп аталатын рухани хәл. Софылар қоғам ішінде бірақ, рухымен қоғамның сыртында тіршілік етуді жөн деп тапқан. “Моласындай бақсының, Жалғыз қалдым-Тап шыным,”-дейді. Міне Абай атамыз, арлылығымен, имандылығымен жалғыз қалудан қорықпайтын, ақиқат деп өткен өз уақытының данасы болатын. Сондықтан да ол Хаким, яғни, хикмет –парасат иесі.
Сырттай қарағанда Абайдың сопылық туралы түсінігі қайшылықты болып көрінеді. Ол “бірінші қара сөзінде “Софылық қылып, дін бағу? Жоқ ол да болмайды, оған да тыныштық керек. Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елге, осы жерде не қылған софылық?”-дейді. Ал, шындығында таза сопылық, көңіл тыныштығына, бақытқа, моральдық еркіндікке ұласудың бірден бір жолы екендігін, нағыз тыныштықты адам таза сопылықтан табады деп түйеді. “Отыз сегізінші қара сөзінде” “күллі адам тәркі дүние болып, һу деп тариқатқа кірсе, дүние ойран болса керек. Малды кім бағады? Дұшпанды кім тоқтатады? Киімді кім тоқиды? Астықты кім егеді? Дүниедегі Алланың пенделері үшін жаратқан қазыналарын кім іздейді? Нығметтердің иесі (сахиб-ун-ниғма) – Тәңірге шүкіршілігің жоқ болса, әдепсіздікпенен күнәһар болмайсың ба? Егер де бұл жол жарым-жартыларына ғана айтылған болса, жарым-жарты раст дүниеде бола ма? Рас болса, һәммаға бірдей раст болсын, алалаған раст бола ма, һәм ғадаләт бола ма? Олай болғанда, ол жұртта ғұмыр жоқ болса керек. Ғұмыр өзі-хақиқат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмәләт жоқ” дейді.
Бұл жердегі Абайдың сопылыққа қойып отырған сыны жаңа сын емес, ол сонау традиционалистер мен суфилер арасында ІХ ғасырдан бері келе жатқан сын. Кезінде бұл сын сопылықты түсіне алмай, дінді тек қана форма ретінде көретіндер тарапынан айтылған-ды. Дегенмен, таза сопылықтағы ахилік институттар ислам өркениетін жаудан қорғаушы, экономикасын нығайтушы, қоғамын біріктіруші – ар, имандылықтың үлгісі, жалпы исламдық дүниетанымның эстетикалық, моральдық құндылықтар жүйесін реттеушісі болған және бола береді де. Рас, сопылық жолдың тек “дидар талап” етушілерге қана арналғандығы белгілі. Оның адамның табиғатынан туған ерекшеліктер екендігі де анық. Дидар талап ғылымы–қабілет, ынта, жігер сонымен қатар Тәңірдің құты арқылы берілетін, игерілетін сопылық ілім. Ал, Абайдың жалпыға бірдей деп қарастырған хикмет яғни, философия да әркімнің үлесіне тие беретін қазына емес, яғни, әр адамның шынайы философ (хаким) болуы да мүмкін емес. Дүние, ғұмыр – шынайы суфи, ғашықтар үшін мәнсіз де, мағынасыз да емес. Керісінше дүние, осы өмір адамды кемелдікке жетудің тұғыры. Шын ғашықтар үшін де дүние, ғұмыр харам емес, ақиқат. Жалпы шынайы суфилер Тәңірдің жаратқан әлемінен көркемдік пен әсемдіктен басқа ештеңе көре алмайды. Дүние – кемелдіктің негізі болса, олар дүниедегі тиерлік пайдасы–кемелдіктің алаңын қалай ұмытсын. Ұмытпау үшін арнайы “зікір” – еске алу әдісін өмірінде әр дем қолдану үстінде болады. Олар дүниені Тәңірдің Бар және Бір екендігінің айнасы ретінде қабылдайды.
Бірақ, Абайдың осы сынына қарап, оны сопылық дүниетанымның негізі мен мәнін білмейді деуге болмайды. Онда мақсат бар. Бұл мақсатты Абай өзінің уақыты мен кеңістігіндегі ахуалдан алып отыр. Абай ғана емес, жалпы Шығыс әлемі, Батыстың технологиясынан, ғылымынан кері қалудың басты себебі ретінде исламның рухы болған сопылық дүниетанымды көрсеткен болатын. Бұған сыртқы миссионер – ориенталистердің де ықпалы күшті болды. Сопылықты терістеу арқылы исламдық тұтастықты ыдырату мақсат болатын. Негізінен өз қатесін көре алмай, сырттан жау іздеу Иасауи іліміне, оның методологиясына жат ұстаным. Барлық құлдырау да даму да адамның өзінен туындайды. Иасауи үшін адамдық сананың айнасы – қалб, ұлттық мәдени кеңістіктің айнасы–бірлік, діннің айнасы – ғылым. Қоғам дінін фанатизмнен, қасаң догматизмнен үнемі қорғап отырмаса – құл болу былай тұрсын, хайуан болып, Тәңірдің аманатынан жұрдай болады. Абайдың дәуірінде сопылық жол әбден тозығы жетіп, өзінің таза рухынан алыстап, кім көрінгеннің құралына айналып, дін қоғамды ыдыратудың саясатына айналған болатын. Тариқаттар саяси билік басындағы жекелеген хан, сұлтандарға ғана қызмет ете бастаған. Сопылық адамдық, моральдық мұраттарынан жұрдай болған еді. Осындай тұста Абай “…әрбір наданның бір тариқатқа кірдік деп жүргені “біз бұзылдық” дегеніменен бір болады. Моллалар тұра тұрсын, хусусан “бұл заманның” ишандарына бек сақ болыңдар. Олар – фитнә ғалым, бұлардан залалдан басқа ешнәрсе шықпайды. Өздері хүкім-шариғатты таза білмейді, көбі надан болады. Онан асып өзін-өзі әһіл-тариқат біліп және біреуді жеткізбек дағуасын қылады. Бұл іс олардың сыбағасы емес, бұлардың жеткізбегі мұхал, бұлар адамды аздырушылар, хәттә дінге де залалды. Бұлардың сүйгені – надандар, сөйлегені – жалған, дәлелдері –тасбығы менен шалмалары, онан басқа ешнәрсе жоқ”-дейді. Абайдың мұндай сопылықтан қашуы өте орынды. Әрі қарай Абай хакимдер мен таза суфилерді салыстырып, “екеуі де бірінен бірі көп жырақ кетпейді”. Екеуі де Тәңірдің “жаратқан болмыстарына” (сұнғатына) қарап терең ойлауды (“пікірлемектік”) айтқан. Бірақ, жаратылғандарға қарап терең ойлау арқылы құдайлық танымға ұласу жолын түсіндіруде “екеуінің де сөйлеуі, айтуы” басқаша. “Ол хакім, ғалым асылда бір сөз, бірақ, ғарафта (ариф-дана, әулие) басқалар дүр. Абай осы арқылы философ пен суфидың айырмашылықтарын көрсетуге тырысады. Абай, философия (хикмет) мен суфизмді ғақыл және нақыл ғылымдары қатарына жатқызып, “екеуі де өзін зорға есептемекті (менмендікті), залымдықты, адамдардың бір-бірін алдауын (өтірікті) қаламайды (жек көреді). Екеуі де “ғадаләт, мархамат, шапағатты, рақымды болуды бұйырды, – деп екі ғылым арасындағы ортақ ұқсастықтарды көрсетуге тырысады. Бірақ, бұл әрекеті де терең емес, қолданған ортақ ұғымдары деңгейінде ғана ой түйеді. Абай “мен білемін” деген адам емес. Қайта “бір-екі ауыз” араб, парсы біліп ділмарсығандарды сынайды. Өзіне әрдайым сын көзбен қарайды. Өз мінін білу – Абайдың тілімен айтқанда – естілік.
Абай “Тәңірдің жаратқан болмыстарына құмарланып, ғибраттанушыларға тию жоқ, бәлки жаратылғандардың (сұнғатын) себебін білуге құмарлықтан “саниғ ғашықтық” шығады”,-дейді. Бұл жерде өте маңызды мәселе бар. Шын ғашық суфилер Тәңірдің Жамал (Көркемдік) сипатына ғашық болады. Сондықтан да олар өздерін “Дидар талаппыз” дейді. Ал, Абай Тәңірдің дидарына ғашықтықты емес, “саниғ ғашықтықты” яғни, Тәңірдің Жаратушы сипатына ғашық болуға, адамды Тәңірге ұқсап жасампаз болуға үндейді. Өйткені, Абайдың заманы жасампаздыққа, технологияны меңгеруге, білім беруде жаңа әдіске мұқтаж болатын. Бұл жерде Абайдың “саниғ ғашықтық” ұғымы мен ілімінің қоғамы үшін де жалпы сопылық дүниетанымның тарихи даму процесін саралау тұрғысынан да өте құнды жаңалық екендігін көруге болады.
Сонымен Абайдың өзін “мен бір жұмбақ адаммын” дегеніндей, бар екеніне көзіңіз жетеді. Ол ислам діні жолында таза имандылықты уағыздаған хакім. Ал, жалпы түркі әлемі секілді қазақ мұсылмандығының ерекшелігі–сопылық дүниетаным болатын. Бірақ, Абай тариқат жолына түскен суфи емес, ол сопылық дүниетанымдық ойлау жүйесі арқылы өз қоғамын бақытқа жеткізу жолын іздеген, халқына жөн көрсеткен дана, хакім. Оның шәкірті Шәкәрім болса, әрі суфи, әрі осы сопылық дүниетанымдық құндылықтар арқылы ой толғаған әулие. Бұл жерде екі ой иесі – дананың әрбір ой-түйіндерін ажыратып талдау мәселесін мақсат етпедік. Тек олардың адамдық санаға жетелейтін, Иасауидің ақ жолынан нәр алған мирасшылар екендігін көрсетумен шектелдік. Дегенмен ар түзейтін ғылымды түсіндіру, талдау тәсілдерінде өзіндік ерекшелігі бар бұл тарихи тұлғалардың мұрасы бүгінгі күн тұрғысынан тереңінен зерделенуі тиіс. Өкінішке орай, Абайды бүгін де ислам философиясының ерекшеліктеріне терең бойлай алмайтын кейбір зерттеушілер дуалист деп танып әрі танытып келеді. Абайдың ойлау жүйесі мен дүниетанымын тани алмай келуіміздің бірінші себебі, кешегі “ғылыми философия мен Батыстық қалыптар” арқылы шарттандырылған танымдық шеңбер шарасынан аса алмауымыздан, екінші, ислам философиясын жете білмеуімізден туындап отыр. Бұлардың мұраларында Ислам діні, философиясы, мәдениеті, ғылымының негіздері қамтылған. Аналогиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, осы ұлттық тұлғаларымыздың мұраларынан-ақ, қазақ даласындағы діни ой-сана, зерделеу, ізденіс деңгейінде басқа исламдық мәдениеттермен сабақтастығын үзбегенін көреміз. Сондықтан Иасауидей пірі, Абайдай хәкімі, Шәкәрімдей данасы бар бүгінгі қазақ қоғамы өзінің діни білім кеңістігі мен көкжиегін дамыту үшін алдымен олардан қалған мұраларды игеру сатысынан өтуі тиіс.
Досай КЕНЖЕТАЙ,
Иасауитану орталығының директоры, философия ғылымдарының докторы
