Бауыржан Момышұлы айтқан «Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бас иген құл болмайды» деген қағиданы ескерсек, әр заманда мемлекетті басқару үшін тиімді құралдар мен тетіктер қажет болған. Көне ғасырларда адамдар ру-тайпаға бөлініп, неше түрлі фетишизм, анемизм, тотемдерге сенді. Аталған сенімдердің діни абыздары тайпа басшысымен бірігіп, елді басқаруға атсалысты. Сол секілді XVI ғасырда Еуропада христиан дінінің басшылары мен билік басшылары елді басқарғаны туралы тарихи деректер жетерлік. Тіпті, дінбасылары патшаларға үстемдік еткен замандар да болған. Бұдан діннің халықты тәртіп пен бірлікте ұстауда маңызды рөл атқарғанын көреміз. Дегенмен, XX ғасырда кейбір философтар дінді апиын деп одан безіндіріп, сонымен қатар, ғылым, технология дамыған заманда адамдар діннен өздері безетіндігін айтқан.
Қазіргі таңда ХХІ ғасыр технология мен инновация заманы болса да, керісінше жастар дінге лек-легімен келіп, руханиятқа мұқтаж екенін көріп отырмыз. Діндердің негізгі рөлі адамзатты біріктіріп, әрбір отбасына береке-бірлік, татулық шуағын шашу болып табылады. Сол себепті әрбір адам өзінің бойындағы арсыз, имансыз, тұрпайы қылықтардан арылу үшін Аллаға жақындайтыны сөзсіз. Яғни, дін қоғамды реттейтін жақсы құбылыс. Алайда, ақпараттық заманда кейбір мемлекеттер дінді жеке мүдделері үшін халықтың санасын, ақылын басқару құралына айналдыруда.
Дін арқылы адамды басқару дегеніміз адамның жеке көзқарасы мен пікірін, өмірге деген көзқарасын жоя отырып, қатып қалған деструктивті діни догмалармен толтыру. Қазіргі кезде ондай ақпараттық шабуылдар шетелдік күмәнді діни уағызшылар ғаламтор арқылы қарқынды жүріп жатқанына бәріміз куәміз. Солардың улы, қасаң діни уағыздарына уланған адамдар еліміздегі демократиялық, зайырлы, құқықтық басқару жүйесіне қарсы шығып, экстремистік және террористік әрекеттерге баруда.
Діни экстремистер Қазақстанды халифатқа немесе шариғат заңымен басқару жүйесіне айналдыруды мақсат тұтады. Бұл мемлекетіміз бен халымыздың өмірі мен бостандығына үлкен қауіп төндіреді. Аталған мәселені ескере отырып, ислам дінінде демократиялық, зайырлылық құндылықтар туралы баяндалғандығын жеткізуді жөн көрдім.
Демократия сөзі – халық билігі деген мағынаны береді. Яғни, билік басшыларын халық өзі сайлайтын мемлекетті басқару жүйесін демократия деп түсінеміз. Мұндай басқару жүйесі ислам өркениетінде де болған. Оның негізін қалаған Мұхаммед пайғамбардың өзі. Мұхаммед пайғамбар 632 жылы дүние салған соң мұсылмандарды басқару, мемлекеттің істерін жүргізуге міндеттелген адамды «халиф» десе, ал осы құрылымға «халифат» атауы берілді.
Ислам әлемі халифаны таңдауға қатысты басты екі көзқарасты құптаған сүнниттік және шииттік. Сүнниттер халифаның тағайындаумен, сайлаумен, тіпті билікті күшпен тартып алған жағдайда да, халифа болатындығын қабылдайды. Ал, шииттер халифаның тек қана Алла елшісі айтып қалдырған діни мәтін арқылы тағайындалатынын алға тартқан. Шииттердің пікірінше, Мұхаммед пайғамбар көзі тірісінде өзінен кейін халифа ретінде өзінің күйеу баласы Әлиді тағайындайды. Бірақ дүние салған соң, сахабалар оның өсиетіне құлақ аспай, Әлиді халифалық құқықтығынан айырған-мыс. Біз әртүрлі пікір мен олардың алға тартатын дәлелдерін саралап жатпай, шиитерден басқа барлық ислам бағыттары «Алла елшісі көзі тірісінде халифа тағайындап қалдырмаған» деген пікірде бірігетіндігін айтумен шектелеміз.
Көріп отырғандарыңыздай, құрметті оқырман Мұхаммед пайғамбар өзінен кейін билік иесін тағайындамай, халықтың таңдау еркіне берген. Ең бірінші мұсылмандардың халифасы Әбу Бәкір қалай тағайындалды, соған тоқталып өтсек. Бұл Сақифа оқиғасы деп аталады. «Сақифа» сөзі «бастырма» деген мағынаны білдіреді.
Әбу Бәкір халифа ретінде таңдалған жиын Бәни Сағиданың құрма кептіретін бастырмасында өткендіктен «Сақифа жиыны» деген атау алған. Мұхаммед пайғамбар дүние салғаннан кейін мәдиналық мұсылмандар Пайғамбардан кейінгі басшыны сайлау үшін Бәни Сағиданың бастырмасына жиналады. Негізгі мақсат Хазраж тайпасының көсемі Сағд ибн Убаданы басшы ретінде таңдау болды. Бұл жерде айта кететіні, Пайғамбар ең алғаш Мекке қаласының тұрғындарынан қысым көріп, Мәдина қаласына көшеді. Бұл көшті «хижрет» деп атаған. Меккеден Мәдинаға хижра жасағандарды мұһажирлер деп атаса, оларды күтіп алған мәдиналық халық «ансарлар» деп аталды.
Хазраж тайпасының көсемі Сағд ибн Убада Мәдиналық ансар болатын. Жиын барысында ансарлар исламға ерен еңбек еткендіктерін, Алла елшісі мен мұһажирлерді қамқорлығына алғанын тілге тиек етіп, халифаның өздерінің арасынан таңдалуы керектігін дұрыс деп тапты. Болып жатқан жайтты ансарлардың арасынан бір-екі кісі Омар сахабаға жеткізеді.
Омар дереу Әбу Бәкірге мән-жайды баяндап, жолдан Әбу Ұбайда ибн Жарахты ілестіріп, жиын болып жатқан жерге барады. Аздаған адамнан тұратын мұһажирлер тобы келген соң ансарлардан бір адам сөз алып, жоғарыда айтып өткен себептерді тізіп, халифаның өз араларынан шығу керектігін айтты. Кейін Әбу Бәкір сөз алып, ансарлардың исламға жасаған қызметіне қатысты айтқан сөздерінің барлығының орынды екендігіне тоқталады. Бірақ арабтардың әдет-ғұрпын негізге ала отырып, олардың тек құрайыш тайпасынан шыққан адамға ғана бағынатынын баса айтады. Сонымен қатар жиналғандар тарқап, талас-тартыс тоқтау үшін Әбу Ұбайда ибн Жарах немесе Омар екеуінің бірін халифа ретінде таңдауды ұсынады. Бірақ ол екеуі де ұсыныстан бас тартып, Әбу Бәкірдің өзіне серт (байғат) беруіне байланысты сол жердегілердің барлығы да Әбу Бәкірдің халифа болуын құптайды.
Көріп отырғанымыздай, ең алғашқы билікке тағайындау меккелік халық пен мәдиналық халық арасында билікке таласу соңы Әбу Бәкір сахабаның халифа болып тағайындалды. Бұл да мұсылмандар үшін үлгі болуы керек еді. Өкінішке орай, сайлау арқылы билікті беру жүйесі Үмияд халифалық кезінде жойылып, патшалық басқаруға көшеді. Патшалыққа көшу оқиғасы төмендегідей болған.
Әділетті халифалардың соңғысы Әли ибн Әбу Тәлиб дүниеден өтерінде орнына халифа қалдырмайды. Төртінші халифа харажиттік діни ағымның қастандығынан қайтыс болғаннан кейін, халық оның ұлы Хасанды халифа етіп сайлайды. 661 жылы мұсылмандар халифатының астанасы Мәдина қаласы болатын. Сол кезде Шам қаласының (қазіргі Сирияның астанасы Дамаск) әкімі Мағауия Иракты өз билігіне алу үшін уақыт жоғалтпай әрекетке кіріседі.
Хасан да 12 мың кісілік әскермен «Мәдәйін» деген жерге аттанады. Біраз жол жүргенде өзінің қолбасшысына Мағауияның ақша беру арқылы өзіне қаратуға тырысып жатқандығын естіген соң, әрекеттерінің жеміс беретіндігіне күмәндана бастайды. Бір жағынан, екі әскердің арасында мақсат пен қимыл тұрғысынан да үлкен айырмашылық болатын. Мұндай шарттарда Мағауияны жеңіп, сәттілікке жету де мүмкін емес еді. Сондықтан қазіргі жағдайда әрекет ету мұсылмандарға зарар беріп, көп мұсылманның қаны төгілмес үшін Мағауиямен келісімге келіп, биліктен бас тартады. Биліктен бас тартқаннан кейін мұсылмандарға басшы кім болатынын өзінен кейін кеңес мәжілісі шешуі шарт етіп, Мағауияға тапсырады. 661 жылы Хасан билікті өз еркімен Мағауияға өткізеді. Бұл оқиғаны мұсылмандар «амул-жамаға» бірлік жылы деген атау берген.
Осылайша Мағауия бүкіл ислам әлемінің жалғыз халифасы болу абыройына қол жеткізеді. Бұл оқиғадан түсінетініміз, Хасан Мағауияға күші жетпесе де, билікті кеңес мәжілісі арқылы өту керек екенін талап етті. Өкінішке орай, Мұхаммед пайғамбар мен төрт әділетті халифтар салып кеткен сара жолдың жойылуына Мағауия себеп болады. 661 жылы Хашим ұлдарымен қатар құрайш тайпасының екі үлкен тармағының бірі болған Умәуилер руынан шыққан Мағауия 19 жыл халифатты басқару кезінде 669 жылы Әлидің баласы Хасан қайтыс болғаннан кейін ұлы Язидті өзінің орына тақ мұрагері етіп тағайындайды.
Дегенмен, сол кезде де Мәдинадағы Хусейн ибн Али, Абдулла ибн Омар, Абдуррахман ибн Әбу Бәкір, Абдулла ибн Зубәйр сынды алдыңғы қатарлы, беделді тұлғалар Мағауияға серт беруден бас тартқан. Себебі, Мағауияның халифатты әкеден балаға мұраға қалатын патшалыққа айналдыруын құптаған жоқ болатын. Оған қарамастан Мағауия мұрагер тағайындаумен халифалық басқару жүйесін әкеден балаға қалатын патшалыққа айналып, бұдан кейінгі ислам мемлекеттерінің барлығы осы жүйеге көшкен болатын. Міне, осы тарихи деректен Мұхаммед пайғамбар мен әділетті төрт халифтың кезіндегідей билікте халық сайлаған адам болуы керектігін көреміз.
Осындай демократиялық басқару жүйесін 1991 жылы Қазақстан Республикасы өзінің сара жолы деп танып, сол жолмен жүріп келе жатқанымызға отыз жыл болды. Демократиялық, құқықтық, зайырлы басқару жүйесінің арқасында конфессия және ұлтаралық келісімді сақтап, тату-тәтті өмір сүруде. Сондықтан да біз құны жетпес бүгінгі күннің шексіз нығметіне Аллаға шүкір деп, осы жүйенің дамуына атсалысуымыз керек.
Орта ғасырдағы келмеске кеткен халифалықты аңсамай, Пайғамбар өз өсиетінде айтып кеткендей: «Менен кейін халифалық ретінде елді басқару отыз жыл уақыт болады. Содан кейін патшалыққа өтеді» деп, пайғамбарымыз бен төрт әділетті халифтың заманындағы дәуір келмеске кеткеніне айғақ бола алады.
Ерзат ЖАҚЫП,
Жамбыл облысы әкімдігі
«Дін проблемаларын зерттеу орталығының» бөлім басшысы
