Әр отбасының басындағы жағдай әркелкі. Бақыттың күйі бәрінде бірдей шертіле бермейді. Бұрын ұрыс шыққан үйде «ыдыс-аяқ сылдырламай тұрмайды» десе, қазір сол болмашы сылдырға бола ажыраса салатындар бар. Шаттыққа құрылған шаңырақтың бұлай жиі шайқалуы, үйленгендердің бір-бірімен үйлесім таппауы, жартылай жетімдердің көбеюі шынында көңілге кірбің ұялатады. Бұған кінәлі адам ба, қоғам ба?
Ұлы ұяға, қызы қияға қонған ата-анаға бала бақытынан басқа ештеңенің қажеті жоқ. Бүгін үйленіп, ертең ажырасып, арғы күні қайта татуласу да әдетке айналғандай. Көпке топырақ шашпағанымызбен статистикалық көрсеткіш те көңіл көншітпейді. Қазақстанның Ұлттық статистика бюросы елдегі ажырасу дерегін жыл сайын зерделеп отырады. Көз жүгіртсек, былтыр 9 айдың (қаңтар-қыркүйек) ішінде 13 527 ажырасу тіркелген. 2021 жылға қарағанда 6,1 пайызға кемігенімен, ажырасудың 73,9 пайызын қалалықтар, 26,1 пайызын ауылдықтар құрап отыр. Халық санын мың адамға шаққандағы ажырасу көрсеткіші бойынша Шығыс Қазақстан облысы – 1,47, Қарағанды облысы – 1,43, Павлодар облысы – 1,40 коэффициентпен үздік үштікте. Ал ең төменгі көрсеткіш Түркістан облысы – 0,32 коэффициент.
Ажырасу себептері әралуан. Психолог мамандар өзекті мәселенің салдарымен емес, себебімен күресу керегін жиі ескертеді. Халықтың өсіп-өнуіне кері әсер ететін мәселеге бұқара пікірі де сан түрлі. Яғни тәлім-тәрбиенің жоқтығы, еркектің әйелге қол көтеруі, қызғаншақтық, ене мен келіннің тіл табыспауы, ұялы телефон, пыш-пыш өсек, екі жастың өміріне ата-ананың шектен тыс араласуы, жауапкершіліктің болмауы – осының бәрі ажырасудың негізгі себептері. Сондай-ақ «Ішіме сыйған қызым сыртыма да сыяды» деген сыңаржақ пікірден арылып, керісінше «Келінің жаман болса, ұлыңнан көр, күйеу балаң жаман болса, қызыңнан көр» деген мақалға мойынсұнатын және зорлық-зомбылықты тоқтату үшін арнайы заң қажет екенін де айтатындар көп. Соның бірі – Абай облысы Үржар ауданы Көктал ауылының тұрғыны, екі баланың анасы Динара Рауанқызы. Ол жақында ғана WhatsApp желісі арқылы күйеуінен күнделікті зорлық-зомбылық көретінін, табыс көзінің жетіспеушілігінен әбден шаршап, қажығанын қынжыла жазды. Сондай-ақ дағдарыс орталықтарынан қалай қолдау көруге болатынын сұраған ол, өзі жұмыссыз болғандықтан жолдасы екі баланы алып қалатынын айтқан. Иә, күйеуінің күнде тепкісі келсе, әйелінің кеткісі келетіні, ылғи ұрғысы келсе, бірге тұрғысы келмейтіні түсінікті жайт. Алайда кетейін десе де кете алмай жүрген ананың күпті көңілі қос баласын қалдыруға қимайды.
Ал Өскемен қаласы әкімдігінің «Үлбі» халыққа әлеуметтік кызмет көрсететін қалалық аумақтық орталығының директоры Сания Әубәкірованың айтуынша, 2022 жылдың 11 айында орталыққа 50 адам (балалар – 30) тұрмыстық зорлық-зомбылыққа байланысты өтініш білдірген.
«Әйелдер мен балаларға уақытша баспана беру – өзін қауіпсіз сезінуге, кәсіби психологиялық көмек алуға, жағдайды талдауға және одан әрі әрекет ету туралы өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік беру. Баспанада болу мерзімі көмекке жүгінген нақты жағдайлар мен жеке ерекшеліктерге байланысты. Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсетудің 2016 жылғы 21 желтоқсандағы №1079 стандартына сәйкес баспанада болу мерзімі – алты айға дейін. Баспанада әйелдер мен балаларға әлеуметтік-тұрмыстық қызметтер – төсек-орын, жиһаз жабдықтарымен жатын бөлме, тамақтану, демалыс, ойын бөлмесі, душ кабинасы, медициналық көмек, төрт рет тамақтану ұйымдастырылған. Сонымен қатар әлеуметтік-педагогикалық, психологиялық қызметтер де көрсетіледі», дейді Сания Мағауқызы.
– Ата-енемен тұрған дұрыс деп ойлаймын. Бұрын қыз баласы су тасудан басқа ештеңе істемеген, тірліктің бәрін енесі үйреткен. Ал қазір 18 жастағы жас өрім қызды келін етіп, оған дым білмейсің деп талап қою дұрыс емес. Үй тірлігімен қоса өмірге дені сау ұрпақ әкелу де оңай шаруа емес. Босанған соң дұрыс қалжалануы тағы бар. Қазір келін жұмыс істемесе ата-енесі келінін күйеуінің мойнында отыр, баласы жұмыс істеп жүр деп ойлайды. Жас келін бірден дана келін бола алмайды ғой. Ақылды ене келінін кемінде 5 жыл тәрбиелесе саналы келін ары қарай өзі-ақ алып кетеді. Қысқасы, «келін – қайын ененің топырағынан» демекші, ене қалай қараса келіні сондай болады», дейді елордалық жас келін Айсұлу Хажімхан.
Үлгілі отбасы болудың маңызды бір элементі – жауапкершіліксіз екеуара мәміле болмайтыны мәлім. Ерлі-зайыптылардың өміріне ата-аналардың шектен тыс араласуы да ажырасуға сеп. Келінді кінәлау, зорлық-зомбылық жасау, күйеуін сыйламау, келіндік міндетті дұрыс атқармау және тағы да басқа бітпейтін көңіл толмайтын жайттарды көп көріп, жиі естиміз. Расында мұндай мәселелердің дені аналардың өз баласын келіндерінен қызғануынан туындап жатады. Бұл жөнінде отау құрғандарына 52 жыл болған Қазақстанның халық әртісі Тілектес Мейрамов пен Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, актриса Жұмагүл Мейрамова ажырасу мәселесі әркімнің тәрбие, сана-сезіміне байланысты екенін алға тартады.
«Бәрі кеше ғана сияқты еді. Уақыт байқатпай зымырайды екен. Отбасында татулық сақтау үшін ешқандай ереже жазылмаған. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген. Бүгінде өмір өзгерді. Ақыл айтатын ененің өзін тәрбиелеу керек. «Келінге келін болсаң жағасың» дейді. Ал ұл баланы ерекше тәрбиелеу керек. Ақыл айтпақ түгілі баласын келінге қарсы қоятындар бар. Келін емес күң сатып алғандай, ұлын келінінен қызғануды қою керек. Менің ойымша, ажырасудағы басты мәселе – тәрбиеде. Жастарға айтарым, адам өзін өзі тәрбиелейді. Жақсылыққа жақын жүру керек. Жаман әдет тез жұғады, одан аулақ болыңдар», дейді Жұмагүл ана. Ал отау иесі Т.Мейрамов жастардың санасын улап жатқан отандық телеарналардан көрсетілетін мән-маңызы жоқ шетелдің жын-ойнақтарын шектеу керегін айтады.
Шынтуайтында, ажырасудың тағы бір себебі – қымбатшылық, жұмыссыздық мәселесі де әлеуметтік ахуалды төмендетіп, неке бұзу санын арттырары сөзсіз. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың көбеюі балаларға моралдық жағынан ауыр тиеді.
Белгілі психолог Балабек Сақтағанов кейінгі кезде екі жастың арасындағы келіспеушіліктің күрт өскенін және оны жеке әлеуметтік желісіне келетін хаттар мен телефон шалып көмек сұрайтындардан байқағанын айтады. Ол «Қолдан келгенше кеңес беруге тырысамын. Бір отбасы ажырасса, оның зардабын тек ерлі-зайыптылар ғана емес, балалары және немере ұрпақтары да тартады. Көп жағдайда анасында қалған балалар үшін қоршаған ортадан «әкең сені тастап кеткен» деген ауыр сөзді естуден артық қасірет жоқ. Егер ана қолында ер бала қалса, оның ер жетуі жеңіл, өйткені өз анасынан әйел образын (долдану, манипуляция, қылық, мінез) көріп өседі. Ал қыз бала үйдегі еркектің статусын, рөлін, мінез-құлқын, қарым-қатынасын білмей өседі. Кейде психолог мамандар қыз бала анасының бауырларымен қарым-қатынас жасау арқылы еркек адамның ерекшелігін түсінеді дейді. Ол тіпті қате түсінік. Өйткені анасының бауырлары ол қызбен нағыз әкесі сияқты қарым-қатынас жасамайды, олар әкесі жоқ қой деген аянышты сезіммен ғана қарайды. Кейін бой жетіп, тұрмыс құрған қыз күйеуімен қалай сөйлесу керек, оған қулық жасап, көңілін қалай табу керегін мүлде түсіне алмай, ақыры ажырасып тынады», дейді.
Некелесу барысында немесе кейін өтеу шартымен келісілген қалыңдыққа берілетін дүние-мүлік – мәһр мәселесіне де мән бермеуге болмайды. Оның ажырасуға септігі бар ма? Шариғатта тұрмысқа шыққан қыздың азға қанағат еткені жақсы дейді. Ал кейбірі қанағатсыздыққа барады, оның арты тағы ажырасуға ұласуы мүмкін. Дінде ажырасуға рұқсат етілгенімен соған лайықты себептері болуы керек. Жалпы, жөн-жосықсыз ажырасудан ғарыш тітіркенеді, одан сақ болу керек, дейді имамдар.
Расында кейде адам не үшін ажырасып жатқанын өзі де білмей жатады. Жоғарыда аталған болмашы кикілжіңдер бүгінде отбасын құрған екі жұптың бірінің ажырасуына себеп. Ұққанымыз, әр адам өзін тәрбиелемей бақытты отбасы бола алмасы анық.
Уәлихан ЖАЙЛАУ,
«Egemen Qazaqstan»
