МӘМС: Үш жылда не өзгерді?

Елде міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінің енгізілгеніне төрт жылдың төңірегі болыпты. Содан бері денсаулық сақтау саласына бюджеттен қаралатын қаржы екі есе артты. Ал сапа ше? Сапа екі есе жақсарды деп айта аламыз ба? Шын мәнісінде, медициналық сақтандыру қаншалықты тиімді? Ел-жұрт ай сайын сақтандыруға аударып отырған жарнаның игілігін көріп жүр ме? Қазір сақтандырылмаған 3 миллионнан астам азамат бар көрінеді. Олар қалай емделеді? Осы сипаттағы көптің көкейінде жүрген сұрақтардың жауа­бын білу үшін «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КеАҚ басқарма төрағасының орынбасары Ілияс Мұхамеджанмен әңгімелескен едік.
– МӘМС жүйесінің енгізілгеніне 3 жылдан асты. Десек те, сақтан­ды­рылған азаматтардың әлеуметтік желі­де жазған сын-пікірін оқып, ха­лықты «сапалы медициналық көмек­пен қамту жағы ақсап тұр екен ғой» деген ойда қаласың. Ел игілігі үшін іске асқан жүйеде шикілік болмауға тиіс еді. Сіздіңше мәселе неде?
– Өзіңіз айтқан үш жарым жылдың екі жарым жылы ковидпен күреске кет­ті. Бұл кезде халық медициналық сақ­тан­дырудың пайдасын көре алмады, айыр­машылықты да сезінген жоқ. Өйт­кені сол бір қиын-қыстау кезеңде Ден­саулық сақтау министрлігі де, меди­циналық сақтандыру қоры да, жергілікті атқарушы органдар да пандемиямен алысты.
Қазірдің өзінде МӘМС жүйесінің игілігін көріп, тиімділігіне көз жеткіз­ген адам көп. Өйткені қым­бат ме­ди­циналық технологиялар­ға деген қол­жетімділіктің артқанын кө­ріп отырмыз. Қаржы екі жарым есе өсті. Соған сай жоғары технологиялық жүрек-қан тамырлары, нейрохирургиялық опе­рацияларға, трансплантацияларға бұ­рын­ғымен салыстырғанда 4 есе көп қаржы құйылып жатыр. Операциялар мөлшері 5 есе артты. Интервенциялық кардиологияны айтатын болсақ, был­тырдың өзінде стенттеу арқылы 25 мың адам өмірін сақтап қалды. Сондай-ақ бұрын буынды ауыстыру операциясы елімізде мүлде жасалмайтын. Халық бағасы қымбат қызметті шетелге барып өз қалтасынан төлеп жасататын. Қазір қымбат операциялардың орташа бағасы 6 миллион теңге тұрады. Операция­дан кейін азаматтар оңалтудан өтеді. Сақ­тандырылған азаматтар төлеген жарна көлеміне қарамай, медициналық көрсеткіштері болса, барлық қызметті МӘМС аясында ала алады.
Мысалы экстракорпоральды ұрық­тандыруды (ЭКҰ) алайық. Медициналық сақтандыру қоры енгізілмес бұрын, ел бойынша жылына 1 мың квота бөліне­тін. Қазір ол 7 есе артып, 7 мыңға жетіп отыр. Екі жылда 14 мың квота беріліп, нәтижесінде 3 200 бала дүниеге келді. Өздеріңіз білесіздер, баласыз үйде береке де болмайды. Сондықтан бұл да бір жетістік деп есептейміз. 2019 жылы МӘМС жүйесі енгізілгенге дейін 190 мыңдай КТ, МРТ қызметтері көрсетілді. Ал былтырғы жылдың нәтижесі бойынша қазақстандықтар 1 млн 300 мың КТ мен МРТ-ны МӘМС шеңберінде өткен.
– Бірақ медициналық қызметті МӘМС аясында тегін алу үшін күту керек қой. Кейде 2-3 ай күтуге тура келеді. Ал ақылы болса, сол күні-ақ жа­сап беруге дайын. Бұған не дейсіз?
– 2-3 ай күту керек деген жалған ақпа­ратты таратқан адамдар соңғы рет қашан дәрігер қабылдауында болды екен? Учаскелік дәрігерлер әрі асса апта ішінде, ал бейінді мамандар 3-4 күннің ішінде қабылдайды. Кейбір медициналық ұйымдарда керек мамандар немесе құрал-жабдықтар болмауы мүмкін. Мұндай жағдайда дәрігер бірлесіп жұмыс істейтін ұйымға жолдама беріп, барлық тексеруді тегін өткі­зуі керек. Қандай да бір қызметті ақы­лы өт десе, келісім бермеген абзал. Мұндай түсініксіз жағдайларда емха­наның «Пациенттерді қолдау» қызметіне жүгіну керек. Ал ол жерден мардымды жауап ала алмаса, Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына хабар­ласқан дұрыс.
Медициналық мекемеге бөлінген қаржыны жеткізу, оны дұрыс пайдалану сол мекеменің бас дәрігері мен менеджеріне байланысты. Мысалы, көп ауруды МӘМС жүйесіне жүгінбей, мемлекет ұсынған тегін кепілді көлем аясында емдеуге болады.
– Елде 3 миллионнан астам адам сақтандырылмаған. Яғни олар емдел­мейді деген сөз бе?
– Бұл жаңсақ пікір. Олар МӘМС жүйесіне кірмесе де, мемлекет кепілдік берген медициналық көмекке тегін жү­гіне алады. Оған жедел медициналық көмек, санитарлық авиация, әлеуметтік маңызы бар аурулар – ЖИТС, туберкулез, онкология кіреді. Сонымен қа­тар 25 динамикалық бақылауға жататын аурулар – жүрек аурулары, инфаркт, инсульт сияқты ауру түрлері бар. Осының барлығын азаматтар тегін медициналық көмектің кепілді көлемі шеңберінде алады. Иә, елімізде 3 миллионнан астам азамат сақтандырылма­ған. Алайда көпшілік мұның барлығы МӘМС-тің олқылығы деп қарайды. Мен мұны жалпы жүйенің мәселесі дер де едім. Ел азаматтарын медицина­лық сақтандырумен толық қамтуға кімдер жауапты? Әрине, Денсаулық сақтау министрлігі, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, Қаржы министрлігі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі. Айтарым, осы 3 миллион адамның барлығы жұмыссыз жүрген жоқ. Арасында жұмыс істеп, салық төлемейтіндер бар. Егер азаматтың табыс көзі болса, заңды түрде табысынан салық пен жарна төлеуге міндетті. Оларды салық органдары тексеру қажет. Ал жұмыспен қамту жергілікті билік пен Еңбек министрлігінің құзыретіне кіреді. Байқасақ, үнемі осыншама жұмыс орны ашылды деп есеп беріп жатады. Жұмыс орындары көптеп ашылса, неліктен сақ­тандырылмаған азаматтардың саны азаймай тұр?
Көптеген кәсіпкер салық төлеуден жалтарып, жалақыны заңсыз түрде, яғни қолма-қол төлейді. Айталық, елімізде тағы кең дамыған саланың бірі – такси қызметі. Қазақстанда жұмыс істейтін такси жүргізушілері МӘМС үшін төлем жасамайды. Бірақ әлеуметтік желілерде бір айлық табысым 1 миллион теңге деп мақтанып жатады. Сонда олар айы­на
1 750 теңге төлеуге құлықсыз. Бас ауы­рып, балтыр сыздаған кезде ғана, «МӘМС-ке төлемді қалай жасайын?» деп байбалам салатын азаматтар бар. Қордың бірден-бір мақсаты – барлық азаматтың төлеген жарнасын ескере отырып, медициналық көмекке жүгінетін азаматтың емін төлеу.
Ал еш жерде жұмыс істемейтін, табыс көзі жоқ азаматтар тұрғылықты жері бойынша Жұмыспен қамту орталығына барып, «жұмыссыз» ретінде тіркелуі керек. Ресми тіркелген соң, олар 15 же­ңілдік санатына кіреді де, МӘМС аясында медициналық көмек алады. Жұ­мыспен қамту орталығы оларға 3 ай бойы түрлі жұмысты ұсынады. Егер ол өз еркімен сол вакансиялардың біреуін таңдап, жұмысқа шықпайтын болса, дербес төлеуші ретінде өзіне жарна төлей алады. Осы азаматтарға алдын ала алдағы 1 жылға, әр айға 3 500 теңгеден төлеп, мәртебе алу мүмкіндігі беріледі. Сонымен бірге ауыл азаматтары ай са­йын бірыңғай жиынтық төлем – 1 750 теңге төлеп, мәртебе ала алады.
– Ауылдағылардың көбінде тұ­рақ­ты табысы жоқ. Мәртебесі «сақтан­дырылмаған» соң, басым көпшілігі дәрігердің қабылдауына да бармай­ды. МӘМС енгізілгелі ауылдағы медицина жақсарды деп айта аласыз ба?
– МӘМС енгізілгелі бері ауылдық медицинаны жақсарту бойынша жүйелі жұмыс жүріп жатыр. Мысалы, жылжымалы медициналық кешен миллион­да­ған адамға сапалы медициналық кө­мек алуға мүмкіндік туғызды. Кар­диолог, акушер-гинеколог, неврапатолог, скрининг, диагностикалық, лабо­раториялық тексерулер жүргізіп жатыр. Сонымен бірге қазір Президенттің бас­тамасымен «Ауылдағы денсаулық­ты жаңғырту» атты ұлттық жоба әзір­лену үстінде. Алдағы екі жылда 700-ге таяу медициналық нысан салынады. Сонымен қатар 32 аудан­аралық муль­тидисциплинарлық аурухана жанданады. Инфаркт, инсульт сырқаттарына қажетті жабдықтар болады. Ангиограф, КТ, МРТ, эксперт кластағы ультра ды­быстық зерттеу анализаторлары, со­ның барлығы ауыл азаматтарына қолжетім­ді болмақ. Тағы бір айта кететін жайт, ұлттық жобаның ішіне жас мамандарды тарту да кіреді. Осы тұста жергілікті атқарушы органдар тынбай жұмыс істеуі керек. Мамандарға үстеме ақша беріп, жағдайын жасап, жас маманды ұстап қалуға тырысуға тиіс.
– Кейінгі кездері медициналық сақтандыру қоры мониторинг жасау кезінде «жалған жазба» жасаған мекемелерді анықтады деген ақпа­рат­ты жиі көз шалатын болды. Неліктен «жалған жазба» жасаған медициналық ұйымдарға айыппұлдан бөлек, қатаң жаза қолданылмайды?
– Медициналық мекемелер «жалған жазбаларды» стандартқа сай етіп толтырады. Оны тек пациенттер шағымданған кезде я болмаса бір адам бір көмекті күніне 5-6 рет алды деп көрсеткенде ғана жүйеден көре аламыз. Мәселен, бір пациент томографияны бір күнде 3 рет өтті деп көрсетеді. Ақшаны дұрыс пайдаланбай, оны мақсатты бағытқа жұмсамаған кезде адамдар қажетті медициналық көмекті ұзақ күтеді. Пациент қабылдауға келгенде «Кешіріңіз, бюджет таусылып қалды», деп сылтау айтатыны да осыдан. Кейінгі екі жылда осындай жағдайлардың қайталанғанын ескере отырып, құзыретті органдарға қылмыстық іс қозғау үшін ақпарат жолдадық. Сол себепті азаматтар барып алмаған медициналық қызметі көрсетілді деген жазбаны анықтаған бойда Қорға жүгіну керек. Көптеген азамат «жалған қабылдаулар» туралы әлеуметтік желіге жазады. Бірақ ондағы хабарламалар мен пікірлер ресми тексеруге негіз бола алмайды. Жалған қабылдау дерегі расталған жағдайда Қор медициналық ұйымға үш есе мөлшерде айыппұл салады. Бұл қаражат қордың шотына қайтарылады да, ақша қайта­дан сақтандырылған азаматтарға, шын мәнін­де, көрсетілген медициналық қыз­меттерді төлеуге жұмсалады.
– Осы күнге дейін үзбей төлем жасап, бірақ бірде-бір рет емханаға қа­рал­маған азаматтарға ақшасын қай­тарып беру қарастырылған ба?
– МӘМС жүйесі жинақтаушы емес және жеке шоттарды қарастырмайды. Ол ынтымақтастық принципі бойынша жұмыс істейді, яғни әр сақтандырыл­ған азамат тіркелген жері бойынша алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсететін медициналық ұйымға жүгінген кезде өзінің ауруы бойынша немесе алғашқы диагноз қою үшін – консультациялық-диагностикалық қызметтерден бастап хирургиялық ара­ласуға дейін төлеген жарнасы мен меди­циналық қызметтердің құнына қара­мастан қажетті медициналық қыз­меттердің барлық спектрін алуға мүм­кіндік алады.
Егер жүйеде жеке шоттар қарас­тырылған болса, көптеген сақтан­ды­рылған пациенттің алатын меди­циналық қызметтер көлемі шектеулі болар еді және сапалы жоспарлы меди­ци­налық көмекті толық көлемде ала алмас еді. Яғни пациенттердің ауруы асқынып, науқастар соңына дейін емделе алмауы мүмкін.
МӘМС үшін үзбей төлем жасап ке­ле жатқан азаматтар, ең алдымен, заң бо­йынша өз міндетін орындайды. Сақ­­тан­дырылған азаматтар өз құқы­ғын біліп, ақылы қызметтерге жүгін­беуі керек. Ал төлеген жарналар заң жү­зінде қайтарылмайды. Жүйенің мақ­саты – ынтымақтастық көмек беру. Егер сақтандырылған азамат бұл жарнаны пайдаланбаса, медициналық қыз­метке мұқтаж адамдарға жұмсалады. Мысалы, қазақта бірігу мақсатында айтылатын «Асар» дәстүрі бар. МӘМС те асардың бір түрі. Өйткені азаматтардың төлейтін жарна көлемі де әрқалай. Бірақ баршаның бірдей медициналық көмек алуға құқығы бар.
– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен
Сәндібек АСАНӘЛІ,
«Egemen Qazaqstan»