Қазақта «Шаңырағыңнан бүлдіршіннің былдыры үзілмесін» деген тамаша тілек бар. Соған орай байырғы ата-бабаларымыз балаларының тілі ерте шығу үшін шешен боласың деген ырыммен малдың тілін берген. Ал сәбидің тілі кеш шығып жатса, нағашылары мал сойып, ішекпен қылқындырған. Ал қазір ше? Баланың тілінің кеш шығуының басты себебі неде? Арнайы мамандарға дер кезінде апармаудың салдары неге әкеп соғады? Жүктілік кезіндегі күйзелістің де оған әсері бар ма?
Біздің сауалымызға «Жамбыл облысы әкімдігінің білім басқармасы Жуалы ауданының білім бөлімінің психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті» КММ-ның меңгерушісі және логопед маманы Жансая Сәкенқызы жауап берді.
– Сөйлеу тілі – күрделі процесс. Сөздің дұрыс шығуы баланың іште жатқан кезінен басталады. Ол ананың көңіл күйіне тікелей байланысты. Ананың қандай да сырқатпен ауруы немесе баланың дүниеге келу процесі сәбидің келешегіне тікелей қатысы бар. Табиғи немесе ота арқылы дүниеге келген балалардың сөйлеу тілінің шығуы да әртүрлі болады. Соңғы жылдары ота арқылы дүниеге келген балаларда сенсорлық бұзылыстар көптеп болуда. Ол – баланың атын атағанда қарамауы, түсінігінің кеш шығуы, дәмді ажырата алмауы, қорқыныш сезімінің болмауы, сезімталдығы тым жоғары немесе тым төмен болуы сияқты жайттар. Егер мамандармен дұрыс бағытта жұмыс жасалса, сенсорлық бұзылысты тезірек орнына келтіруге болады. Демек, түсініктің жоқтығы сөйлеудің болмауына тікелей қатысты. Негізі сөйлеуден бұрын балада түсінікті қалыптастырып алуымыз керек. Статистикаға сүйенсек, қалыпты жағдайда 1 жастағы бала 10-15 сөз айтуы қажет. 2 жаста 300 сөз, 3 жаста сөйлем құрап айтуы қажет деп есептелген. Егер бала денсаулығында барлығы дұрыс болса, іште жатқандағы жай-күйі, туу барысы, туғаннан кейінгі жағдайы, тамақтануы, дәрумендері, ұйқысы, ата-анасының көңіл бөлуі, жалпы дамуы қалыпты болса, баланың тілі өз жасына сай шығады. Әйтсе де әр баланың ерекшелігіне сай, артикуляциялық аппаратының орналасуына, тонустың қалпына сай дыбыстарды дұрыс айтпауы, байланыстырып сөйлемеуі де жиі кездеседі,- дейді логопед маманы.
Сонымен қатар бала қалыпты дамып келе жатып та сыртқы фактордың әсерінен сөйлеу тілі бұзылуы мүмкін екенін айтады. Мысалы, кенеттен психологиялық тұрғыдан қорқып қалу, тырысу пайда болып, тұтықпаға ұласқан болуы ықтимал. Яғни баланың сөйлеуінің дұрыс, нақты, анық, өз жасына сай болуы оның физиологиялық дамуына, ата-анасының көңіл бөлуіне, денсаулығына, психологиялық қалпына байланысты.
Одан бөлек, маманның айтуынша тілдің кеш шығуына ананың жүктілік кезінің әсері де бар. Бала іште жатқанда ана күйзеліске түспей, жұқпалы аурулар жұқтырмай, уақтылы тексеріліп, барынша күтінуі қажет. Себебі ананың ішкі жағдайы балаға әсер етеді. Баланың сөйлеу тілінің дұрыс қалыптасуына ата-аналар тарапынан біраз ізденіс, сауаттылық қажет екенін жеткізді.
– Сөйлеу – өмірдің алғашқы жылдарында қалыптасатын психологиялық процесс. Бала дүниеге келген сәттен бастап, оның сөйлеуін қадағалау қажет, баланы дыбыстар мен буындарды айтуға баулу, көп сөйлесу, қарым-қатынас жасау барысында балада сөйлеу қажеттілігі қалыптасады.
Қалыпты жағдайда бала 1 жаста 10 сөзден артық сөз айтуы керек. 1 жас пен 2 жас аралығында «бір сөзді сөйлемді» жиі қолданады. Мысалы, бала автобусты көрсетіп «абтобус» дейді. Бұл сөздің негізінде «әне, автобус» немесе «автобус келе жатыр (өтіп бара жатыр, тұр)» деген сөйлемдері жатыр. Екі жас шамасындағы бала біртіндеп екі сөзді сөйлем құрастыра бастайды. Мысалы, «мама берші», «су ішемін» және тағы басқа сөздерді айтады. Үш жастағы баланың сөздік қоры 250-ден 700 сөзден тұрады. Бұл жаста бала заттың немесе басқа сөздің нені білдіретіні туралы сұрақ қояды. Әңгімелер мен ертегілерді түсінеді, ән айтады. Үш жасар бала өзінің аты мен жасын айта алады.
Бірақ өкінішке қарай, қазіргі балалардың дамуы жағынан кешеуілдеп келеді. Әйел адам жүкті кезінде қаны аздық ауруымен ауырса, бала туу барысында кіндікке оратылып қалса, сондай-ақ, бір жасқа дейін тұмау сынды инфекциялы аурумен ауыратын болса, сөйлеуі де кешеуілдеуі мүмкін. Бала психикасының дамуында сөйлеу тілінің орны ерекше, ол зейін, ойлау, еске сақтау сияқты психикалық процестермен тығыз байланысты. Егер сөйлеу тілінің кешеуілдеуі байқалса, баланың ақыл-ойының дамуы жасына сай болмайды. Сондықтан баланың дамуына барлық психикалық үрдістердің жасына сай әсер етуі бала тілінің шығуына өте маңызды рөл атқарады. Егер бала осы көрсетілген қалыпты даму деңгейіне сәйкес келмесе, дереу невропотолог және логопед маманының қабылдауында болып, толық тексерістен өткені дұрыс,- дейді ол.
Иә, зерттеу бойынша бүгінде қаладан гөрі ауыл балаларының да тілі кеш шығу үрдісі байқалады. Бұған басты себеп, логопед мамандары тілге тиек еткендей, жүктілік кезінен ананың дұрыс күтінбеуі. Әдетте әйелдер босанғанға дейін де, кейін де баламен сөйлесіп, ертегі айтып, моторикалық ойындармен ойнатып, таным-түсінігін кеңейтумен айналысудың орнына тіршіліктен көз ашпайды. Әйел баладан гөрі ата-ененің бабын биік қояды. Ақырында ана көңіліне зәру болған балада психикалық бұзылыстар орын алуы мүмкін.
Одан бөлек, жоғарыда айтылған бірнеше себептерге баланы ұялы телефонға телміртіп қоюдың зардабын да қоса кету керек. Қысқасы, «балаңыздың тілі шықпай жатыр-ау» деген қорқыныш бойыңызды билесе, ойланбастан арнайы маманға жүгінгеніңіз жөн болар.
Лаура Мұсабекова,
«Жаңа өмір»
